گروه اقتصادی- عطاء بهرامی: در تمام بحث هایی که تا کنون از سوی منتقدین سیاستهای دولت موجود مطرح شده هیچ جمله ای بیشتر از "بر خلاف موازین علمی اقتصادی و یا اتفاق نظر کارشناسان"، دیده نمی شود. کسانی که با ادبیات اقتصادی آشنا هستند به خوبی واقفند که در عرصه علم اقتصاد مانند دیگر علوم انسانی وحدت نظر بین علمای این علم وجود ندارد، آنهم در حوزه تئوریک؛ حال اگر بحث سیاست گذاری مطرح شود، آن هنگام، این اختلاف نظر به شدت افزایش خواهد یافت.

آیا اقتصاددانی وجود دارد که معتقد باشد همه اقتصاددانان از نحله های مختلف فکری مانند نئوکلاسیک، کینزی، نهادگرا و یا چپ برای مشکلات مختلف اقتصادی یک راه حل را توصیه می کنند؟ آیا همه اقتصاددانان معتقدند که پول خنثی است و همه آنها تورم را صد در صد یک پدیده پولی می دانند؟ پاسخ همه سؤالات فوق منفی است. اما عده ای از اقتصاددانان کشور هر بار با طرح نامه ای و یا تهیه بیانیه ای از اجماع نظر قاطعانه کارشناسان صحبت می کنند و می گویند این نظرات علمی سالهاست که در محافل دانشگاهی یافت شده و مرتب تاکید می کنند که نیازی به یافتن راه حل های نو وجود ندارد.

امروزه این گفتمان در محافل علمی اقتصادی بیش از سایر نظرات طرفدار دارد که هر جامعه ای حکایت خود را دارد و الگوهایی که کشورهای مختلف صنعتی برای اقتصاد خود انتخاب کرده اند، با یکدیگر متفاوت است. ساختار اقتصادی ژاپن با آلمان و امریکا کاملاً متفاوت است؛ الگوی اقتصادی چین با انگلستان تفاوت دارد و... این تفاوت را در همه جا می توان مشاهده کرد و کشورهایی که به صورت تقلیدی با مشکلات اقتصادی خود برخورد کرده اند، اصلاً موفق نبوده اند. نباید بین کلیات نسبی علم اقتصاد مانند قانون تقاضا، نظریه مقداری پول و... با حوزه سیاستگذاری، اختلاط ایجاد کرد. سیاستهای اقتصادی ترکیبی از مدیریت نهادها و درک لحظه ای اقتصاد است نه صرفاً سیاستهای پولی و مالی. مدیریت صحیح و افزایش سهم بهره وری در رشد که فاکتور بسیار ارزشمندی است، اهمیت دارد و نمی توان به صورت چشم بسته برای رشد بیشتر تمام توجه را به نقدینگی بدون توجه به بخش های مختلف اقتصادی معطوف کرد؛ ممکن است برخی بخشها کمبود نقدینگی داشته باشند و در بخشهای دیگر نقدینگی زیادی انباشته شده باشد که در ایران چنین بوده است. به همین دلیل رابطه فیشر برای اقتصاد ایران جوابگو نبوده است.

در این نوشتار تلاش می کنیم به دور از هر گونه پیش داوری و با معیارهای علمی به بررسی محتوای نامه اخیر دکتر ستاری فر بپردازیم.

در نامه اخیر رئیس اسبق سازمان مدیریت و برنامه ریزی از کار کارشناسی و دقیق برای اداره کشور در گذشته سخن به میان آمده است. اگر برای تدوین برنامه های پنج ساله و در نظام بودجه ریزی کشور اینهمه کار دقیق و کارشناسی انجام می شده است، پس چرا ثمرات آن را در کشور شاهد نبوده ایم. آیا کسی می تواند بین نظام بودجه ریزی کشور و برنامه های پنج ساله یک رابطه منطقی پیدا کند؟ ایراد بزرگی که همیشه به برنامه های پنج ساله و بودجه سالانه وارد بوده، عدم ارتباط و هماهنگی آنها بوده است. مگر نه اینست که در هیچ دوره ای اهداف تدوین شده در برنامه های پنج ساله حتی تا حد 30 درصد هم تحقق پیدا نکرده است؟ با این سابقه فاجعه بار در نظام برنامه ریزی ایران و تدوین برنامه های غیر واقع بینانه و همچنین اجرای بسیار بدتر، چه اصراری بر تکرار این مکررات است که ما برنامه را با نظرات دقیق کارشناسی تدوین می کردیم و دولت باید آنها را صد در صد اجرا کند.

متاسفانه دولت در سالهای پیش، غیر از سیاستهای پولی و مالی هیچ استراتژی خاصی نداشته است و اگر کسی مدعی داشتن استراتژی است، بدون کلی گویی و شعارهایی مانند اینکه ما داشتیم وابستگی به نفت را از بین می بردیم و... اقامه دلیل کند. استراتزی به معنی میزان حجم پول و سخن گفتن از "دولت بزرگ دولت بدی است"، نیست. وقتی دولتی استراتژی خود را توسعه صادرات قرار می دهد، طیف وسیعی از برنامه ها مانند تخصیص اعتبارات به صادرکنندگان، حذف بوروکراسی زائد بر سر راه صادرات، حذف موانع غیر تعرفه ای، کاهش تعرفه بر صادرات و افزایش نرخ ارز برای ارزان شدن کالاهای ساخت داخل را به اجرا می گذارد. کدامیک از این برنامه ها در گذشته انجام شده است؟ مگر نه اینکه با صدور هر کالا مانند حبوبات، تخم مرغ و... و اندکی افزایش در قیمت آنها به جای اینکه به بازار فرصت داده شود تا با استفاده از سود اقتصادی ایجاد شده و ورود تولید کنندگان خلأ را پر کند و باعث اشتغال در کنار گشوده شدن بازارهای منطقه ای بر روی کالاهای ساخت داخل شود، جلوی صادرات گرفته می شد.

برنامه های پنج ساله را نتیجه تفکر کارشناسی کل کشور دانستن غیر از یک قلب حقیقت آشکار چیز دیگری نیست. برنامه های پیشین حاصل کار گروهی معدودی از کارشناسان بوده است که برای سالها مخالفین برنامه ها را از میدان بیرون کرده و به آنها اجازه اظهار نظر نمی دادند. آیا همه ظرفیت فکری نظام با برنامه تعدیل اقتصادی موافق بودند؟ مطمئنا خیر؛ برای سالهای متمادی گروه معدودی که بر نظام برنامه ریزی کشور حاکم بودند از بین اقتصاد خوانده های معتقد به سیاستهای آزادسازی سریع و شوک درمانی انتخاب می شدند. همین اقتصاد خوانده ها بودندد که برنامه تعدیل اقتصادی و تثبیت نرخ ارز را در هر دوره با آب و تاب دنبال می کردند.

بارها به دولت نفتی و رانتی اشاره می شود که البته به 60 ساله بودن آن نیز بارها تصریح شده است. کسی که با برنامه ریزی دقیق می تواند برای بیست سال بعد پیش بینی و برنامه ریزی کند باید بتواند با دقت مشخص کند که سهم دولت نهم در این رانتی بودن و نفتی بودن چقدر است؟ چگونه به این نتیجه رسیدید که باید دولت نهم را از دولتهای دیگر مقصرتر بدانید؟ از این دوره 60 ساله رانتی بودن و نفتی بودن 16 سال آن در دوره همفکران رئیس اسبق اتفاق افتاده است؛ در دوره حضرتعالی و سایر تصمیم گیران سابق چقدر به این رانتی بودن اضافه و یا کم شد؟ اگر به حجم دولت در سال 68 و 84 نگاهی بیاندازیم و آنها را یکدیگر مقایسه کنیم به خوبی به بسیاری از حقایق دست خواهیم یافت و خواهیم دید که حجم دولت در زمان رئیس اسبق نیز افزایش یافته است.

بحث مربوط به اینکه کشورهای دیگر برای بدست آوردن 140 میلیارد دلار باید چه کار کنند؟، بحث درستی است اما با طرح این بحث چه چیزی قرار است روشن شود؟ ایران از کشورهای غیره و ذلک که جلوتر بود، عقب افتاده است. منظور شما که این نیست این عقب افتادگی در دو سال اخیر اتفاق افتاده است. بدتر از آن به شکلی که ناشی از بی خبری از اوضاع اقتصاد سیاسی جهانی است، ترکیه را مثال می زنید. اولین اصل برای هر کشوری که خواهان رشد اقتصادی است، اینست که دلیل رشد اقتصادی همه کشورها را ناشی از یک عامل نداند؛ اگر چنین باشد، خطای بزرگی اتفاق افتاده است که باعث همه این عقب ماندگیها همان خطاست. در دوران مشروطه که دبستانها؛ مدارس به سبک اروپایی؛ تازه در ایران راه افتاده بود مردم ایران به تبعیت از نخبگان فکر می کردند که اگر این بچه ها که از ریاضی و ادبیات گرفته تا تاریخ و جغرافیا چیزهایی می دانند، بزرگ شوند، ایران نیز مانند کشورهای اروپایی پیشرفت خواهد کرد. در آن موقع، سفرای کشورهای اروپایی در ایران نسبت به این ساده نگری هشدار می دادند. آن نسل بزرگ شد و مرد و نسلهای بعد نیز از راه رسیدند ولی خبری نشد. راز این عقب ماندگی در نادیدن تفاوت جوامع مختلف است. رشد اقتصادی ترکیه قبل از هر چیز به خاطر انتقال صنایع آلمان به این کشور و کشورهای اروپای شرقی است که به خاطر کاستن از هزینه ها برای حفظ توان رقابت در بازارهای جهانی اتفاق افتاده است (چنانکه شاهدیم هم ترکیه و هم سایر کشورهای اروپای شرقی در 3 سال خیر رشد بالایی داشته اند) و نه برنامه ریزی دقیق سازمان مدیریت و برنامه ریزی ترکیه. نمی خواهیم و نباید همه چیز را به خارج و یا داخل نسبت داد ولی باید همه عوامل دخیل را در نظر گرفت. رشد برونزا با رشد درونزا هر کدام داستان خود را دارد.

برای هزینه درآمدهای نفتی دادن اعتبار به بخش خصوصی را کار درستی می دانید و در منقبت اقدامات خود به ارائه 8 میلیارد دلار از صندوق ذخیره ارزی برای تثبیت نرخ ارز اشاره می کنید. اولاً منظور شما از بخش خصوصی کیست؟ ثانیاً چرا شما دادن مبالغ هزار میلیارد تومانی به یک نفر را وام به بخش خصوصی می دانید اما وام به بنگاههای زود بازده را وام به بخش خصوصی نمی دانید؟ قسم دوم وامها بسیار بیشتر از قسم اول به سود بخش خصوصی که متشکل از همه مردم ایران است، می شود. در گزارش بانک جهانی با تشویق اعتبارات خرد(NICRO CREDIT) اعلام شده است که اینگونه اعتبارات می توانند 800 میلیون نفر را در سطح جهان از زیر خط فقر خارج سازند.

و اما نرخ ارز؛ صرف 8 میلیارد دلار برای تثبیت نرخ ارز چه پیامد مثبتی برای اقتصاد ایران داشته است؟ شما و همفکرانتان با سمبل ملی کردن تثبیت نرخ ارز و پول قوی افتخار ملی ضربه ای کاری به اقتصاد کشور وارد آوردید. اگر واردات، تولید کشور را به فلاکت کشانیده است به خاطر ارزش غیر واقعی ریال با هزینه های میلیاردی انجام شده برای تثبیت آن است. در کدام یک از مبانی علمی اقتصاد که مرتب به آنها استناد می کنید افزایش غیر واقعی ارزش پول ملی را برای اقتصاد کشور سودمند دانسته اند؟ نابودی صنایع داخلی پدیده امروز و به خاطر عدم توجه دولت نهم به اصول علم اقتصاد نیست بلکه به خاطر عدم توان رقابت صنایع داخلی به خاطر گران بودن است که در درجه اول از نرخ ارز تبعیت می کند و در مراحل بعد فناوری، رقابتی بودن و... بر آن تأثیر گذار است. رشد اقتصادی شدید امریکا در مقایسه با اروپا به چه دلیل بوده است؟ اقتصاد امریکا که رشد بیشتری را داشته با کاهش ارزش پول (دلار) مواجه شده است؛ حقیقت اینست که امریکا با کاستن از ارزش دلار توانست به این رشد بالا دست یابد. سیاستگذاران گذشته کشور با تثبیت غیرواقعی ریال برای 10 سال و دادن قداست به ارزش ریال که صرفاً یک عدد است و نه بیشتر، باعث شده اند که هر گونه تجدیدنظر در قیمت ارز به ورشکستگی اعتباری انجام دهنده تبدیل شود. باید به این نکته توجه کرد که نرخ ارز بالا یا پایین به خودی خود نه افتخار محسوب می شود و نه مایه سرشکستگی است؛ فقط یک عدد است. همین و بس که می توان با تغییر واحد پول رسمی یک شبه آن را زیرو رو کرد یا بعبارت بهتر سمبل ملی نیست. چیزی که در این میان اهمیت دارد، تأثیری است که بر روی تولید ناخالص داخلی، تراز تجاری، اشتغال و در مجموع متغیرهای کلان باقی می گذارد.

کاهش نرخ ارز باعث شده است که ایران به سرزمین واردات تبدیل شود. ما نمی خواهیم خیلی راحت از افزایش صادرات صحبت کنیم. افزایش صادرات و تولید کالاهایی که بتوانند در بازارهای جهانی رقابت کنند، امری بسیار پیچیده است که برنامه ریزی طولانی می طلبد اما در مورد باقی ماندن تولید داخل در میدان از همه عوامل دیگر تأثیر گذارتر است.

ابتدا باید این نکته را روشن کنیم که نرخ ارز طی 9 سال گذشته برخلاف نظر عده ای افزایش نیافته است؛ و متأسفانه در ماههای اخیر نیز دولت را به خاطر 2 درصد کاهش اسمی ارزش دلار در برابر ریال سرزنش می کردند؛ در سال 1378 نرخ دلار 790 تومان بوده و حالا 945 تومان است. پس نرخ ارز در این مدت 15 درصد افزایش اسمی داشته است. در بین این سالها به خاطر وجود تورم، ارزش اسمی ریال بیش از 20 برابر شده است؛ بعنوان مثال از سال 1385 تا سال 1386 که نرخ دلار از 925 به 935 تومان افزایش یافته این افزایش اسمی است و نه حقیقی و در حقیقت کاهش است، زیرا در این مدت ما تورم 5/12 درصدی داشته ایم و در حقیقت نرخ دلار 10 درصد کاهش داشته است. پس در حقیقت ریال در برابر دلار و سایر ارزها به شدت افزایش ارزش داشته است. هدف ما اینست که نشان دهیم افزایش ارزش ریال که با صرف هزینه های سنگینی به دست آمده است، برای اقتصاد ایران یک برد محسوب نمی شود و تبعات منفی زیادی به دنبال داشته است.

بدیهی ترین نظر در مورد آثار ارزش پول ملی که بین همه اقتصاددانان در مورد آن توافق وجود دارد، اینست که با افزایش نرخ ارز تولید داخل به خاطر ارزان شدن نسبت به کالای خارجی یا زمینه صادرات بهتری پیدا می کند و یا جایگزین کالای خارجی در بازار داخل می شود. با این شرایط با افتخار از تثبیت نرخ ارز دفاع می کنید؟

حضرتعالی مدام از برنامه های ویژه برای قطع اتکا به درآمدهای نفتی سخن می گویید؛ کلی گویی هیچ دردی از دردهای کشور درمان نمی کند. اگر واقعاً طرحی داشتید در زمان ریاست خود انجام می دادید نه اینکه به دیگران توصیه کنید.

مدام از نفت بشکه ای 100 دلار صحبت می شود. اگر در ارائه اعدادی که کاملاً واضح باشد چیزی به خطا گفته شود، انحراف بزرگی رخ خواهد داد. قیمت نفت برنت را به اوپک و قیمت اوپک را به ایران نسبت دادن چه معنایی دارد؟ نفت در قیمت های حداکثری خود به نزدیک 100 دلار رسید که نفت اوپک هرگز به 90 دلار هم نرسید، هر چند که نفت ایران از نفت اوپک هم ارزان تر است.

توجه به دهک های درآمدی پایین جامعه کار درستی است و انجام آن هم کاملاً واجب است. فاصله دهک های بالا و پایین درآمدی حاصل چه دورانی است؟ چرا باید به سیاستهایی که این اختلاف را پدید آورده است ادامه داد.

مقایسه ایران با نروژ و کویت که ارز حاصل از فروش نفت را از بودجه خارج کرده اند، کاملاً بی معنی است. کویت کشور کوچکی است که با یک سال درآمد نفتی می توان آن را زیرو رو کرد و نروژ هم یک کشور ممتاز جهان اولی است که یکی از بالاترین سطوح رفاهی زندگی را در اختیار دارد و زیرساختهای آن کامل است. در مقابل ایران کشوری است که دارای زیرساختهای بسیار ناقصی است که هزینه های زیادی را می طلبد. شما نیز اذعان دارید که باید زیرساختهای کشور را که برای توسعه امری کاملاً ضروری است، با جدیت بوجود آورد. ایران از نظر حمل و نقل ریلی یکی از فقیرترین کشورهای دنیا است. به این مهم باید حمل و نقل جاده ای و ترکیبی از فوری ترین نیازهای ضروری زندگی را نیز اضافه کرد. مگر طرحهای عمرانی دولت کاری غیر از این انجام می دهد. با این اوصاف مقایسه ایران با کشور نروژ و اصولاً مقایسه هر کشوری با کشور دیگر کاری بی معنی است؛ هیچ کدام از 7 کشور صنعتی با روشی مشابه صنعتی نشده اند.

مرتب ارجاع دادن به "برنامه دقیق (؟!) پنج ساله" برای چیست؟ اگر این برنامه دقیق و کارشناسی است چرا هیچ وقت 30 درصد نیز تحقق پیدا نکرده است؟ آیا نباید پس از تدوین یک برنامه و دیدن نتیجه نامناسب آن، در تدوین برنامه های دیگر در روشهای مورد نیاز بازنگری صورت می گرفت؟ شاید دوستان فکر می کنند که به مانند محتوای برخی کتابهای درسی اقتصاد که برای دهه ها در دانشکده های اقتصاد ایران تدریس می شوند، بالاخره در بلند مدت نتیجه مطلوب به دست می آید!

تورم بخش مسکن در سال 81 از سال 86 بیشتر بود. مگر آنموقع جامعه با منطق اقتصادی و کار کارشناسی اداره نمی شد؟ اگر مشکل فقط در حجم نقدینگی است، پس چرا با این حجم بی نظیر نقدینگی در تاریخ ایران (تعبیر شما) تورم کمتری اتفاق افتاد؟ مسأله اصلی اینست که متاسفانه هیچ توجهی به بخش های مختلف اقتصادی هنگام تزریق نقدینگی نمی کنید و همه را یکدست در نظر می گیرید. اقتصاد ایران به خاطر سیاستهای غلط کلان اقتصادی و نظام بانکی نا کارآمد باعث شده است که حجم زیادی از نقدینگی به بخش های واسطه گری و شبه اقتصادی وارد شود و از سوی دیگر در بخش تولید همیشه کمبود نقدینگی وجود داشته باشد. سیاست جدید دولت در اهدای وام به بنگاههای زود بازده باعث شده است که این روند به سود تولید اصلاح شود و چنانکه می دانیم تحریک تولید به خاطر افزایش عرضه باعث کاهش تورم می شود. به همین دلیل تورمی که برخی در سال 84 و 85 با قطعیت آن را 40 درصد پیش بینی می کردند، اتفاق نیفتاد.

متاسفانه به شکلی عجیب و غیر منصفانه از برنامه های پنج ساله و سند چشم انداز دفاع می شود که با نگاهی گذرا می توان ایرادات زیادی را بدان وارد ساخت. در تدوین سند چشم انداز پیش بینی شده است که میزان استخراج نفت ایران تا سال 1404 به 2/4 میلیون بشکه در روز برسد (البته با ضریب استحصال 15 درصد از چاهها) در حالیکه در عربستان این میزان تا آنموقع 17 میلیون پیش بینی شده است (البته با ضریب استحصال 30 درصد) چرا در تدوین برنامه های دقیق به چنین نابودی گسترده ای در انفال توجه نشده بود. مگر نه اینکه شما معتقدید تمام مجموعه فکری نظام این برنامه ها را تدوین کرده اند؛ استحصال 15 درصدی نفت از چاهها و بی توجهی به رفع آن، نابودی انفال نیست؟

نظر قطعی در مورد "بهترین بودن سیاست صادرات محور" سخن عجیبی است که به کرات عنوان شده است. این فقط یک نظر است و بس. سایر نظریه پردازان اقتصادی نظریات دیگری دارند. عده ای جایگزینی واردات را بهترین سیاست می دانند و... نباید نظر شخصی را به حساب نظر قطعی علم اقتصاد گذاشت.

تأکید بر توجه به همه مردم در استفاده از ثروتهای عمومی، سخن مبارکی است که امیدواریم با توجه به همین قید نظرات کارشناسان ایراد شود و نه چیز دیگری.

شما که به رساندن قیمتهای داخلی بنزین و دیگر سوختها به قیمتهای جهانی تأکید دارید، پس چرا از سیاستهای دولت برای افزایش تدریجی قیمت سوخت پس از فراهم آوردن زمینه های اصلی مانند حمل و نقل عمومی و... انتقاد می کنید؟ اختلاف قیمتها در دوره شما با قیمتهای تقریبی جهانی بیشتر بود یا اکنون بیشتر است؟

لازمه هر بحث سازنده ای پرهیز از وارونه نمایاندن حقیقت و پرهیز از جو سازی است. دولت نهم نیز مانند هر دولت دیگری ضعفها و قوتهایی دارد که باید در فضایی آرام به آن پرداخت تا زمینه اصلاح امور فراهم شود. تأکید بر برنامه هایی که غلط بودن آن بارها اثبات شده است، خدمت به مردم نیست. باید توجه کرد که هر تئوری ای در علم اقتصاد نتیجه تفکر دانشمندی است که در دوره ای با تلاش و کوشش به آن دست یافته و ممکن است در دوره دیگری بی حاصل باشد و هیچ قداستی ندارد. سیاستهای کینزی در دوران رکود بزرگ و تا دهه 70 کارآمد بود اما در دهه 80 کارایی نداشت. هنر یک اقتصاددان فهم شرایط خاص هر کشور و هر دوره و اتخاذ سیاست منطبق با آن است. در دنیا اقتصاددانان زیادی وجود دارند که در طول زندگی در افکار خود تجدید نظر می کنند و به نتایج بهتری دست پیدا می کنند اما در اقتصاد خوانده های ایرانی، این امر دیده نمی شود و به تئوریهای اقتصادی نگاه ایدئولوژیک دارند. این نوع نگاه، باعث عدم انعطاف در نظر و باقی ماندن بر اشتباه می شود. باید با پرهیز از تعصب به تئوریهای اقتصادی -که خود پدیدآورندگان نیز به آنها تا این حد تعصب ندارند-، به دور از بحث های جناحی به پیشبرد اقتصاد کشور کمک کرد. عدم نگاه تعصب آمیز نسبت به تئوریهای اقتصادی و تجدید نظر شجاعانه در برنامه های غلط و استفاده از تمام ظرفیتهای فکری کشور لازمه این کار است.