از دوستانى که اینجا مطالبى بیان کردند، صمیمانه و از ته دل تشکر میکنم؛ چه دوستانى که از سوى تشکلها حرف زدند، چه دوستانى که نظرات خودشان را بیان کردند، مطالب مفیدى را به گوش ما رساندند، که برخى از این مطالب، براى من مطالبِ جالب توجهى بود و شاید ان‏شاءاللَّه یک اقدامى، یک حرکتى را ایجاب کند؛ لیکن از این جالبتر، این است که جوانهاى ما، دانشجویان ما در زمینه‏ى مسائل گوناگون - چه مسائل دانشگاهى، چه مسائل سیاسى، چه مسائل اجتماعى - نظراتى دارند، مطالباتى دارند، مدعا دارند؛ این براى من جالب است. من بارها گفته‏ام؛ از آن روزى باید ترسید که جوان ما، دانشجوى ما در دانشگاه انگیزه‏ى طرح مسئله، طرح سؤال، طرح درخواست نداشته باشد. همه‏ى همت ما باید این باشد که این روحیه‏ى مطالبه، خواستن و مدعا داشتن در زمینه‏هاى گوناگون را در نسل جوان کشورمان - بخصوص جوان علمى - گسترش بدهیم. اگر این شد، ممکن است به همه‏ى آن مطالبات نتوان پاسخ داد - کما اینکه در کوتاه‏مدت همینجور هم هست؛ به همه‏ى مطالبات در کوتاه‏مدت یقیناً نمیشود پاسخ داد؛ ظرفیتها محدود است - لیکن یقیناً آینده‏ى خوب و یک افق روشن با چنین مطالباتى جلوى چشم است.

جوان باید مطالبه کند، باید احساس کند که این مطالبه سودمند است، ثمربخش است؛ و تشویق بشود بر این مطالبه و باید احساس کند که او فقط مسئولیتش طرح سؤال و پرتاب کردن یک شعار نیست، که بگوید خوب، ما کار خودمان را کردیم؛ نه، پیگیرى کردن، مطالعه کردن، درباره‏ى مسئله اندیشیدن، آن را پخته کردن، راهِ کارِ اجرائى را براى آن جستجو کردن، براى طرحش با مراکز دست‏اندرکار و مجرى تلاش کردن و فعالیت کردن و بالاخره خود وارد میدان کار شدن، اینها جزء وظایف و تکالیف جوان ماست که این را هم بایستى جوان ما درک کند؛ در کنار آن مطالبه و طلبگارى و مدعا داشتن که عرض کردیم.

مطلب کلیدى‏اى که لازم است اول عرض کنم - که یکى از عزیزان، اینجا مطرح کردند - راجع به گزاره‏هائى است که درباره ارتباط رهبرى و مردم در اینجا و آنجا گفته میشود. این چیزى که در جلسه گفته شد، ملاک نیست؛ یا تأویل یا توجیه یا تفسیرهاى مِن عندى؛ هیچ کدامِ اینها درست نیست. من حرفم همانى است که دارم میگویم. آنچه را که بر طبق مصلحت کشور و مصلحت نظام نباید گفت، نمیگوئیم؛ نه اینکه خلافِ آن را بگوئیم، بعد بخواهیم در یک جلسه‏ى خصوصى، مثلاً فرض کنید آن خلاف‏گفته را تصحیح کنیم؛ نخیر، اینجور نیست. بله، بسیارى از مسائل هست که گفتنِ آن بر مسئولان کشور حرام است؛ نباید بگویند. ما اگر همه‏ى آن چیزهائى را که میدانیم، بگوئیم، فقط شما که نمیشنوید، آنهائى که دشمن شما هستند، آنها هم میشنوند. قطعاً این چیزى که در جلسه گفته شد، نیست؛ و بلاشک نباید برخى از مطالب را گفت. اما آنچه را که نباید گفت، نباید گفت؛ نه اینکه باید خلاف آن را گفت و در اذهان شوب ایجاد کرد؛ شائبه‏اى به وجود آورد. قبلاً این روشن باشد، معلوم باشد؛ حرف ما همانى است که از ما میشنوید؛ چه در نماز جمعه، چه در دیدارهاى عمومى، چه در دیدارهاى دانشجوئى و دیدارهاى گوناگونِ اختصاصىِ دیگر.

یک درخواست دیگر هم بکنم. دانشجویانى که به عنوان نخبگان علمى آمدند اینجا صحبت کردند، مطالب خوبى را گفتند؛ البته تندتند صحبت میکردند، من همه‏ى جزئیات را هم نشنیدم. یادداشت کردم این را بگویم به دوستان؛ خواهش میکنم آن چیزهائى که مورد نظرتان هست، با پیشنهادهاى مشخصتان روى کاغذ بیاورید؛ هم در ذهن خودتان شکل‏یابىِ بیشترى پیدا میکند، هم آن را به ما بدهید که ما بتوانیم اگر بناست دنبال شود، ان‏شاءاللَّه دنبال کنیم.

توصیه‏ى من به فضاى دانشجوئى و محیط دانشجوئى، همین مطلبى است که عرض کردم؛ یعنى خواستن، مطالبه کردن، داعیه داشتن؛ هم در زمینه‏ى مسائل سیاسى و اجتماعى، هم در زمینه‏ى مسائل علمى، هم در زمینه‏ى مسائل خاص دانشگاهى؛ همراه با عقلانیت. من از اول انقلاب تا حالا، حتى در آن روزهائى هم که روزهاى بعضى از تحرکات نامتناسب بود و من به دانشگاه تهران مى‏آمدم و با جوانها صحبت میکردم، عقیده و سلیقه‏ام همین بود که دانشجو باید از افراط و تفریط پرهیز کند؛ من با افراطکارى و زیاده‏رویهاى گوناگون در هر جهتى، موافق نیستم. با اعتدال، با روش منطقى و صحیح مسائل را دنبال کنید و بدانید که خواست و پیگیرى شما اثر دارد. این تصور غلط نبادا به ذهن بیاید که چه فایده دارد؛ نخیر، کاملاً فایده دارد. اگر مثلاً شعار عدالتخواهى که حالا یک مسئولى این را بر زبان آورده، گفته میشد، بعد هم تمام میشد، کسى در جامعه پرچم عدالتخواهى را به دست نمیگرفت. مطمئن باشید یک دولت عدالتخواه و یک گفتمان عدالتخواهى مثل امروز به وجود نمى‏آمد. شماها کردید؛ کار شما جوانها بود؛ به عنوان جنبش عدالتخواهى، به عنوان طرح مسئله‏ى عدالتخواهى - نمیخواهم حالا به یک تشکیلات خاص اشاره کنم - این را در دانشگاهها جوانهاى مؤمن، جوانهاى متعهد، جوانهاى بامسئولیت مطرح کردند، گفتند؛ وقتى تکرار شد، به شکل یک گفتمان عمومى درمى‏آید و نتیجه‏اش را در گزینشهاى مردم، در جهتگیریهاى مردم، در شعارهاى مردم، در انتخابات مردم، نشان میدهد. بنابراین شما یک گام جلو آمدید. من مى‏بینم بعضى از دوستان دانشجو - حالا چه در این جلسه، چه شاید بیش از این؛ در ارتباطات دیگرى که با من گرفته میشود - نسبت به برخى از مسائل مربوط به عدالت و رفع تبعیض و مبارزه‏ى با فساد، در ذهنشان سؤالاتى مطرح میشود که خوب حالا چى که دائم گفتیم. بله، گفتید و شد؛ منتها این انتظار که همه‏ى آنچه را که ما خواستیم، در کوتاه‏مدت تحقق پیدا کند، عملى نیست؛ در هیچ شرائطى در کوتاه‏مدت، آرمانهاى بزرگ تحقق پیدا نمیکند. آرمانهاى بزرگ احتیاج به استمرار عمل دارد. کار را بایستى به صورت پیگیر دنبال کرد و از آن مأیوس نشد تا به نتیجه برسد.

البته محیط دانشجوئى، محیط سیالى است؛ یعنى شما امروز دانشجوئید، پنج سال دیگر اغلبتان دانشجو نیستید؛ یک گروه دیگرى به جاى شما دانشجویند. خوب، اینجا دو تا محیط براى استمرار هست: یکى خودِ شما هستید. شما بمجرد اینکه از محیط دانشجوئى دانشگاه خارج شدید، یادتان نرود که در تشکل دانشجوئى، در محیط دانشجوئى، در کلاس درس، در یک چنین جلساتى چه میگفتید، چه میخواستید و به عنوان آرمان چه چیزهائى را مشخص میکردید؛ اینها را فراموش نکنید؛ اینها را نگه دارید. این یک مطلب است. ما یکى از آفتهامان همین است؛ آدمها چند صباحى در محیطى قرار میگیرند، رنگى به خودشان میگیرند، از آن محیط که دور شدند، مثل آهنى میشوند که از کوره بیرون بیاورى؛ تا توى کوره است، رنگش سرخ است، وقتى بیرون آوردید، تدریجاً رنگش به سیاهى میگراید؛ اینجورى نشوند. از درون بجوشید. این فکرها را در دلتان ریشه‏دار کنید.

البته - در پرانتز عرض کنیم - راهش هم همین است که این را به ایمان دینى و به عقاید دینى وصل کنید. آنجاست که تکلیف الهى، انسان را هیچ وقت فارغ نمیگذارد. آنهائى که توانستند مبارزه کنند، آنهائى که توانستند طاقت بیاورند، آنهائى که توانستند در مقابل مشکلات سینه سپر کنند، آنها از این دستورالعمل، از این نسخه بهره گرفتند؛ والّا امروز شما دانشجوئید و محیط دانشگاه هست و محیط جوانى است و گرم و گیرا و عدالت و آرمانخواهى و اینها، بعد پس‏فردا از محیط دانشجوئى که خارج شدید، همه چیز یا دفعتاً فراموش بشود یا بتدریج فراموش بشود، این درست نیست. این یک مرکز براى استمرار است.

مرکز دوم، خودِ دانشگاه است. شما امروز دانشجوئید و انگیزه‏هائى هم دارید؛ خیلى هم خوب، فردا جاى شما - پنج سال دیگر، شش سال دیگر که شما دانشجو نیستید - آنهائى که مى‏آیند، وارث چه هستند؟ به تعبیر دیگر، آنها چگونه این محیط را شکل خواهند داد؟ بخشى از این کار به عهده‏ى امروزِ شماست، که یکى از چیزهائى که من در اینجا یادداشت کرده‏ام که به شما دوستان عرض کنم، این است. ما راجع به نخبه‏پرورى علمى بحث کردیم، من حالا نخبه‏پرورى سیاسى را توصیه میکنم. من تأیید میکنم که در بخشهاى تبلیغات و صدا و سیما، نخبه‏هاى سیاسى و نخبه‏هاى اجتماعى باید مطرح بشوند؛ یکى از دوستان اینجورى فرمودید، که کاملاً درست است؛ مورد تأیید من است و این کار ان‏شاءاللَّه باید بشود؛ لیکن بخشى از نخبه‏پرورى هم مربوط به شماست؛ یعنى در محیط تشکلهاى دانشجوئى، نخبه‏هاى سیاسى پرورش پیدا کنند؛ فضا را آماده کنید. این دیگر دست دولت و دست محیط خارج از دانشگاه نیست؛ دست خود شماست. از فکر، از ذهن استفاده کنید، ببینید چگونه میتوانید محیط بحث و استدلال و ورزیابى فکرى و تقویت روحیه و تقویت امید و محکم کردن پایه‏هاى فکر سیاسى را در این طبقه‏ى جدیدى که بعد از شما مى‏آیند، برنامه‏ریزى کنید که خاطرجمع باشیم که مجموعه‏ى دانشجوئى در دوره‏ى بعد و دورههاى بعد، همچنان در جهت همین هدفهاى بلند و آرمانهاى خوب پیش خواهد رفت. البته مراقب زاویه‏ها باید بود؛ کج‏رویها را بایستى دید و شناخت.

یک نکته‏ى دیگرى که در دنباله‏ى آن مطالبه‏ى دانشجوئى عرض میکنم، این است که مطالبه کردن با دشمنى کردن فرق دارد. اینکه ما گفتیم گاهى اوقات معارضه‏ى با مسئولان کشور نشود - که الان هم همین را تأکید میکنیم؛ معارضه نباید بشود - این به معناى انتقاد نکردن نیست؛ به معناى مطالبه نکردن نیست؛ در باره رهبرى هم همینجور است. این برادر عزیزمان میگوید «ضد ولایت فقیه» را معرفى کنید. خوب، «ضد» معلوم است معنایش چیست؛ ضدیت، یعنى پنجه در افکندن، دشمنى کردن؛ نه معتقد نبودن. اگر بنده به شما معتقد نباشم، ضد شما نیستم؛ ممکن است کسى معتقد به کسى نیست. البته این ضد ولایت فقیه که در کلمات هست، آیه‏ى مُنزل از آسمان نیست که بگوئیم باید حدود این کلمه را درست معین کرد؛ به هر حال یک عرفى است. اعتراض به سیاستهاى اصل 44، ضدیت با ولایت فقیه نیست؛ اعتراض به نظرات خاص رهبرى، ضدیت با رهبرى نیست. دشمنى، نباید کرد. دو نفر طلبه کنار همدیگر مى‏نشینند؛ خیلى هم با هم رفیقند، خیلى هم با هم باصفایند، همدرس هستند، مباحثه میکنند، حرف همدیگر را رد میکنند؛ این حرف او را رد میکند، آن حرف این را رد میکند. ردکردن حرف، به معناى مخالفت کردن، به معناى ضدیت کردن نیست؛ این مفاهیم را باید از هم جدا کرد. بنده از دولتها حمایت کرده‏ام، از این دولت هم حمایت میکنم؛ این به معناى این نیست که همه‏ى جزئیات کارهائى که انجام میگیرد، مورد تأیید من است، یا حتّى من از همه‏اش اطلاع دارم؛ نه، لازم نیست. اطلاع رهبرى از آن مجموعه‏ى حوادث و رویدادهائى لازم است که به تصمیم‏گیریهاى او، به جهتگیریهاى او و به انجام تکالیف و وظائف او ارتباط پیدا میکند، نه اینکه حالا از همه‏ى چیزهائى که در محیط دولت و محیط کار وزارتخانه‏ها اتفاق مى‏افتد، باید حتماً رهبرى مطلع باشد؛ نه، نه لازم است، نه ممکن است؛ موافقت با آنها هم لازم نیست. بعضى از اشخاص و بعضى از کارها ممکن است در مجموعه‏ى دولتى وجود داشته باشد که صددرصد مورد اعتماد و مورد تأیید ماست، اما آن کار را ما تأیید نکنیم؛ چون دلیل ندارد که رهبرى وارد محیط اجرائى شود؛ به دلیل اینکه مسئولیتها مشخص است و باید مسئول، وزیر، رئیس فلان مرکز یا بنگاه فرهنگى یا اقتصادى، وظائف خودش را انجام بدهد. بنابراین ما به هیچ وجه انتقاد کردن را مخالفت و ضدیت نمیدانیم. بعضى تصور میکنند که ما چون از مسئولان کشور، از دولت محترم - که واقعاً دولت خدمتگزار و باارزشى است؛ حقاً و انصافاً. کارهائى هم که دارد انجام میگیرد، مى‏بینید؛ کارها جلو چشم است. باید انسان بى‏انصاف باشد که اهمیت این کارها را انکار کند - حمایت میکنیم، این حمایت و این طرفدارى، به معناى این است که انتقاد نباید کرد، یا من خودم انتقاد نداشته باشم؛ ممکن است مواردى هم انتقاد داشته باشم.

به هر حال شما آنچه که من امیدم هست در محیط دانشجوئى، این است. واقعاً اینجور هم خواهد شد؛ مطمئن باشید؛ چون انسان حرکت کلى را که سنت آفرینش است، مى‏بیند؛ چرا که هر جا ایمان بود و مجاهدت دنبالش بود، نتیجه قطعى است؛ مى‏بینم که خواهد شد.

آن چیزى که ما از محیط دانشجوئى‏مان انتظار داریم، پیشرفت علم، پیشرفت اندیشه‏ى سیاسى، عمق اندیشه‏ى دینى و ایمان دینى، عمق معرفت دینى و روشن‏بینى دینى، دست یافتن به قلمروهاى جدید؛ هم در زمینه‏ى علم، هم در زمینه‏ى سیاست، هم در زمینه‏ى معرفت دینى در محیط دانشجوئى است؛ البته به کمک راهنمایان هر بخشى. شما براى کار علمى باید استاد داشته باشید، براى کار معرفت دینى باید استاد داشته باشید، براى کار سیاست هم همینجور است. کار را شما میکنید؛ او راهنمائى میکند. دانشگاه ما و محیط دانشجوئى ما بایستى در همه‏ى این عرصه‏ها پیشرفتهاى حقیقى و چشمگیرى کند و این پیشرفتها را ان‏شاءاللَّه خواهد کرد.

پروردگارا! من این جوانها را که فرزندان من هستند در حقیقت، به تو میسپارم. پروردگارا! همه‏شان را در کنف حمایت خود و هدایت خود و لطف خود نگه‏دار. پروردگارا! نسل جوان کشور ما را آینده‏سازِ آرمانى این کشور قرار بده. پروردگارا! همه‏شان را، حرکاتشان را، جهتگیریهایشان را، اقدامهایشان را مشمول رضاى خودت قرار بده. پروردگارا! جوانان ما را در توفیق علمِ همراه با عمل - علمِ جهت‏دار و ثمربخش - موفق بدار. پروردگارا! قلب مقدس ولى‏عصر (ارواحنا فداه) را از ما راضى و خشنود کن؛ ارواح طیبه‏ى شهداى عزیزمان و روح مطهر امام را از ما راضى و خشنود کن؛ ایران و جمهورى اسلامى را روز به روز سربلندتر و عزیزتر بفرما.